ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئاکیهیتۆ (بە ژاپۆنی: 明仁، بە ئینگلیزی: Akihito) ئیمپراتۆری ئیمێریتسی ژاپۆنە کە وەک ١٢٥هەمین ئیمپراتۆری ژاپۆن لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٨٩ تا دەستلەکارکێشانەوەی لە ٣٠ی نیسانی ٢٠١٩ حوکمڕانی کردووە. سەرۆکایەتی سەردەمی هایسێیی کردووە، کە هایسێی دەربڕینێک بووە بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی لە سەرانسەری جیهاندا.
| ئیمپراتۆری ژاپۆن | |
| حوکمڕانی | ٧ی ژانویەی ١٩٨٩ – ٣٠ی نیسانی ٢٠١٩ |
| دەسەڵات گرتنەدەست | ١٢ی تشرینی دووەمی ١٩٩٠ |
| پێش خۆی | شۆوا |
| جێنشین | ناروهیتۆ |
| سەرۆک وەزیران |
|
| لەدایک بوون | ئاکیهیتۆ ٢٣ی کانوونی دووەمی ١٩٣٣ ) کۆشکی ئیمپراتۆری تۆکیۆ، شاری تۆکیۆ، پارێزگای تۆکیۆ، ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن (ئێستا بەشی چیۆدا، تۆکیۆ، ژاپۆن. |
| هاوسەر | میچیکۆ شۆدا |
| منداڵەکان |
|
| شوێنی مانەوە | ماڵی ئیمپریالی ژاپۆن |
| باوک | ئیمپراتۆر شۆوا |
| دایک | ناگاکۆ کونی |
| ئایین | شینتۆ |
| واژۆ |  |
ئاکیهیتۆ لە ساڵی ١٩٣٣ لەدایکبووە و یەکەم کوڕی ئیمپراتۆر شووا و ئیمپراتۆر کۆجونە. لە کاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا لەگەڵ هاوپۆلەکانی لە تۆکیۆ کۆچی کرد، و تا ساڵی ١٩٤٥ لە نیکۆ مایەوە. لە ساڵی ١٩٥٢، ئاهەنگی پۆستی شازادەی جێنشینی بەڕێوەچوو، و دەستی کرد بە ئەنجامدانی ئەرکە فەرمییەکان بە پلەی خۆی وەک شازادەی جێنشین. ساڵی دواتر یەکەم گەشتی بۆ دەرەوەی وڵات ئەنجامدا و نوێنەرایەتی ژاپۆنی کرد لە تاجە گوڵینەی ئەلیزابێسی دووەمی شاژنی بەریتانیا. لە ساڵی ١٩٥٦ خوێندنی زانکۆی تەواو کردووە، لە ساڵی ١٩٥٩ هاوسەرگیری لەگەڵ میچیکۆ شۆدا کردووە کە کاسۆلیک بووە؛ ئەوە یەکەم ئاهەنگی هاوسەرگیری ئیمپراتۆری بوو کە لە ژاپۆن بە تەلەڤزیۆن پەخش کرا و نزیکەی ١٥ ملیۆن بینەری هەبوو. ئەو دوو هاوسەرە سێ منداڵیان هەیە: ناروهیتۆ، فومیهیتۆ و سایاکۆ.
لەگەڵ مردنی باوکی لە ساڵی ١٩٨٩، ئاکیهیتۆ بووە ئیمپراتۆر و جێگەی تەختی کریسانتیمی گرتەوە. هەوڵی داوە خێزانی ئیمپراتۆری لە گەلی ژاپۆن نزیک بکاتەوە، هەروەها سەردانی فەرمی بۆ هەر چل و حەوت پارێزگای ژاپۆن و زۆرێک لە دوورگە دوورەکانی ژاپۆن کردووە. حەزێکی زۆری هەبووە بۆ ژیانی سروشتی و پاراستنی، هەروەها مێژووی ژاپۆن و جیهان. ئاکیهیتۆ لە ساڵی ٢٠١٩ دەستی لەکارکێشایەوە، بەهۆی تەمەنی زۆر و کێشەی تەندروستی، و ناسناوی ئیمپراتۆر ئیمێریتۆسی وەرگرت. لە شوێنی ئەو کوڕە گەورەکەی بە ناوی ناروهیتۆ بووە ئیمپراتۆر. ئەو کاتە سەردەمێکی نوێ بە ناوی ڕێیوا (令和) دامەزرا. لە تەمەنی ٨٩ ساڵی، ئاکیهیتۆ تەمەن درێژترین ئیمپراتۆری ژاپۆنە لە مێژوودا، و لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەودا ١٧ سەروەزیران خزمەتیان کردووە.
ژیانی سەرەتایی و پەروەردە
شازادە ئاکیهیتۆ لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ١٩٣٣ کاتژمێر ٦:٣٩ بەیانی لە کۆشکی ئیمپراتۆری تۆکیۆ لەدایکبووە و وەک پێنجەمین منداڵ و کوڕە گەورەی ئیمپراتۆر شووا و ئیمپراتۆری کۆجون لەدایکبووە. ئاکیهیتۆ لە منداڵیدا ناوی شازادە تسوگو بووە، پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٤٠ تا ١٩٥٢ بچێتە بەشی سەرەتایی و ناوەندی قوتابخانەی گاکوشوین لەلایەن مامۆستای تایبەتەوە پەروەردە کراوە. لەسەر داواکاریی لە باوکی، بە پێچەوانەی ئەفسەرانی پێش خۆی، کۆمیسیۆنی وەک ئەفسەری سوپای وەرنەگرتووە.
لە کاتی هێرشە ئاگرینەکانی ئەمریکا بۆ سەر تۆکیۆ لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٤٥ لە کاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا، ئاکیهیتۆ و برا بچووکەکەی شازادە ماساهیتۆ لە شارەکە چۆڵکران. ئاکیهیتۆ لە کاتی داگیرکردنی ژاپۆن لەلایەن هاوپەیمانانەوە لەلایەن ئەلیزابێس گرای ڤاینینگەوە وانەبێژی زمانی ئینگلیزی و ڕەوشتی ڕۆژاوایی پێ درا، دواتر بۆ ماوەیەکی کورت لە بەشی زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی گاکوشوین لە تۆکیۆ خوێندوویەتی. ئاکیهیتۆ لە لەدایکبوونەوە میراتگری تەختی کریسانتێم بووە. دامەزراندنی فەرمی وەک شازادەی جێنشین لە کۆشکی ئیمپراتۆری تۆکیۆ لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٥٢ بەڕێوەچوو. لە ساڵی ١٩٥٦ خوێندنی زانکۆی وەک خوێندکاری تایبەت تەواو کردووە.
هاوسەرگیری و خێزان
لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٥٧، ئاکیهیتۆ لە یاریگای تێنس لە کارویزاوا لە نزیک ناگانۆ چاوی بە میچیکۆ شودا کەوت. میچیکۆ شۆدا بە چینێکی زۆر نزم دادەنرا بۆ شازادەی جێنشینی گەنج و لە ژینگەیەکی کاسۆلیکیدا پەروەردە بووبوو. بۆیە لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٥٨دا ڕەوانەی برۆکسل کرا بۆ ئەوەی بەشداری لە کۆنفرانسی نێودەوڵەتی خوێندکارانی زانکۆ بکات. شازادەی جێنشین بڕیاریدا بەردەوام بێت لە پەیوەندی لەگەڵ خۆشەویستەکەی بەڵام نەیدەویست ڕووداوێکی دیپلۆماسی دروست بکات. بۆیە پەیوەندی بە شا باودۆی گەنجی بەلجیکاوە کرد بۆئەوەی ڕاستەوخۆ پەیامەکانی بۆ خۆشەویستەکەی بنێرێت.
ئەنجوومەنی ماڵی ئیمپراتۆری بە فەرمی دەستگیرانیی شازادەی جێنشینی لەگەڵ میچیکۆ شودا لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ١٩٥٨ پەسەند کرد. ڕاگەیاندنی دەستگیرانی شازادەی جێنشینی ئەوکات ئاکیهیتۆ و هاوسەرگیری داهاتوو لەگەڵ میچیکۆ شودا دژایەتی گرووپە نەریتخوازەکانی بەدوای خۆیدا هێنا، چونکە شودا لە خێزانێکی کاسۆلیکییەوە هاتبوو. ئاهەنگی دەستگیرانی لە ١٤ی کانوونی دووەمی ١٩٥٩ ئەنجامدرا، هەروەها ئاهەنگی هاوسەرگیریش لە ١٠ی نیسانی ١٩٥٩ ئەنجام درا.
ئاکیهیتۆ و میچیکۆ سێ منداڵیان بوو: دوو کوڕ، ناروهیتۆ (لەدایکبووی ٢٣ی شوباتی ١٩٦٠ و نازناوی شازادە هیرۆ؛ دواتر ئیمپراتۆری ١٢٦ی ژاپۆن) و فومیهیتۆ (لەدایکبووی ٣٠ی تشرینی دووەمی ١٩٦٥ و نازناوی شازادە ئایا)، و کچێک بەناوی سایاکۆ کورۆدا (لەدایکبووی ١٨ی نیسانی ١٩٦٩). شازادەی جێنشین ئاکیهیتۆ و شازادەی جێنشین میچیکۆ سەردانی فەرمییان بۆ ٣٧ وڵات کردووە. ئاکیهیتۆ وەک شازادەیەکی ئیمپراتۆری ڕۆڵی شاهانەی ژاپۆنی بەراورد کرد بە ڕۆڵی ڕۆبۆت و خواستی خۆی دەربڕی بۆ یارمەتیدان لە نزیککردنەوەی بنەماڵەی ئیمپریال لە خەڵکی ژاپۆن.
حوکمڕانی
لەگەڵ مردنی ئیمپراتۆر شووا لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٨٩، ئاکیهیتۆ چووە سەر تەختی پاشایەتی، و بووە ١٢٥هەمین ئیمپراتۆری ژاپۆن. ڕێوڕەسمی دانانی لە پاشایەتی لە ١٢ ی تشرینی دووەمی ١٩٩٠ بەڕێوەچوو. بەپێی دەستووری ژاپۆن، ڕۆڵی ئاکیهیتۆ بە تەواوی نوێنەرایەتی و سروشتێکی ڕێوڕەسمی بوو، تەنانەت ڕۆڵێکی ناوەکی لە حکوومەتدا نەبوو؛ ڕێگەی پێنەدەدرا لێدوانی سیاسی بدات. ئەو سنووردار بوو بە مامەڵەکردن لە بابەتە دەوڵەتییەکان وەک لە دەستووردا ئاماژەی پێکراوە. تەنانەت لەو بابەتانەشدا پابەند بوو بە مەرجەکانی دەستوور و ئامۆژگارییە پابەندکەرەکانی کابینە. بۆ نموونە لە کاتێکدا کە بە فەرمی سەرۆکوەزیرانی دامەزراند، بەڵام پێویست بوو ئەو کەسە دەستنیشان بکات کە لەلایەن ڕێجیمەوە دیاری کراوە.
لە حوزەیرانی ٢٠٠٥، ئیمپراتۆر ئاکیهیتۆ و ئیمپراتۆر میچیکۆ سەردانی دوورگەی سایپانیان کرد (بەشێک لە دوورگەکانی ماریانا باکوور، خاکێکی ئەمریکا)، کە شوێنی شەڕێک بوو لە جەنگی جیهانیی دووەم لە ١٥ی حوزەیران تا ٩ی تەممووزی ١٩٤٤ (ناسراوە بە شەڕی سایپان). بە یاوەری ئیمپراتۆرە میچیکۆ لە چەندین یادگاریدا نزای بۆ کوژراوەکان کرد لە هەر سێ بەرەی ژاپۆن و ئەمریکی و کرێکارە کۆرییەکان کە لەوێدا مردبوون. یەکەم گەشتی پاشایەکی ژاپۆنی بوو بۆ سەنگەرێکی جەنگی جیهانیی دووەم لە دەرەوەی وڵات. گەشتی سایپان لەلایەن گەلی ژاپۆن بە ستایشێکی زۆرەوە پێشوازی لێکرا، هەروەها سەردانەکانی ئیمپراتۆر بۆ یادگارییەکانی جەنگ لە تۆکیۆ، پارێزگای هیرۆشیما و پارێزگای ناگاساکی و پارێزگای ئۆکیناوا لە ساڵی ١٩٩٥.
دوای ئەوەی ئاکیهیتۆ سەرکەوتوو بوو لەسەر تەختی پاشایەتی، هەوڵێکی دا بۆ ئەوەی بنەماڵەی ئیمپراتۆری لە گەلی ژاپۆن نزیک بکاتەوە. ئەو و میچیکۆ سەردانی فەرمییان کرد بۆ هەژدە وڵات و هەر ٤٧ پارێزگاکەی ژاپۆن. لە وەڵامی بوومەلەرزە و تسونامی تۆهۆکو لە ساڵی ٢٠١١ و قەیرانی ئەتۆمی فۆکوشیمای یەکەم، ئیمپراتۆر دەرکەوتنێکی مێژوویی تەلەفزیۆنیدا داوای لە گەلەکەی کرد کە هیوا لەدەست نەدەن و یارمەتی یەکتر بدەن.
لە ١٩ی ئایاری ٢٠١٧ ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ڕێگە بە دەستلەکارکێشانەوەی ئاکیهیتۆ دەدات لەلایەن کابینەی ژاپۆنەوە دەرچوو. لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠١٧، ڕێجیمێکی نیشتمانی پەسەندی کرد، دواتر بە یاسای دەستلەکارکێشانەوەی ئیمپراتۆر ناسرا. ئەمەش دەستی بە ئامادەکارییەکانی حکوومەت کرد بۆ ڕادەستکردنی ئەو پۆستە بە ناروهیتۆ. سەرۆکوەزیران شینزۆ ئابێ لە کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ڕایگەیاند کە ئیمپراتۆری ١٢٥ ئاکیهیتۆ لە کۆتایی ٣٠ی نیسانی ٢٠١٩ دەستبەرداری پۆستەکەی دەبێت، هەروەها ئیمپراتۆری ١٢٦ ناروهیتۆ لە ١ی ئایاری ٢٠١٩ـەوە دەست پێدەکات.
دوای دەستلەکارکێشانەوە و ساڵانی دواتر
لە ١٩ی ئازاری ٢٠٢٠ ئیمپراتۆر ئیمێریتۆس ئاکیهیتۆ و ئیمپراتۆری ئیمریتا میچیکۆی هاوسەری لە کۆشکی ئیمپراتۆری کۆچیان کرد، ئەمەش یەکەم دەرکەوتنی ئاشکرایان بوو لە دوای دەستلەکارکێشانەوە. لە ٣١ی ئازاردا، ڕوویان لە شوێنی نیشتەجێبوونی تاکاناوە کرد. لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢١، ئاکیهیتۆ ئاهەنگی ٨٨ ساڵەی لەدایکبوونی خۆی گێڕا، ئەمەش وایکرد کە تەمەنی درێژترین ئیمپراتۆری ژاپۆنی بێت کە دەتوانرێت پشتڕاست بکرێتەوە لە مێژووی تۆمارکراودا.
تەندروستی
ئیمپراتۆر ئاکیهیتۆ لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ نەشتەرگەری شێرپەنجەی پرۆستاتی بۆ کرا. دواتر لە ساڵی ٢٠١١ بەهۆی هەوکردنی سییەکانەوە لە نەخۆشخانە خەوێندرا. لە شوباتی ٢٠١٢، ڕاگەیەندرا کە ئیمپراتۆر پشکنینی تاجی جەستەی بۆ دەکرێت؛ لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٢ نەشتەرگەری سەرکەوتووی بای پاسی دڵی بۆ کرا. لە تەممووزی ٢٠١٨ تووشی سکچوون و سەرگێژخواردن بوو بەهۆی کەمی ڕۆیشتنی خوێن بۆ مێشکی. لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٠ بۆ ماوەیەکی کاتی هۆشی لەدەستدا و لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی مایەوە، و لە مانگی تەمموزی ٢٠٢٢ تووشی سستبوونی دڵ بوو.
